22. "Οι Χριστιανοί απαγόρευσαν τους Ολυμπιακούς αγώνες. Έφεραν το σκοταδισμό, με το να δαιμονοποιήσουν τον αθλητισμό και το ολυμπιακό πνεύμα".
ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Κάποιοι μας λένε για το Ολυμπιακό ιδεώδες, που διέκοψαν οι κακοί Χριστιανοί. Όμως η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική. Το λεγόμενο αρχαίο ολυμπιακό πνεύμα της άμιλλας και του ευγενούς συναγωνισμού ίσως να υπήρχε τους πρώτους δύο, τρείς αιώνες, αλλά στη συνέχεια οι Ολυμπιακοί εκφυλίστηκαν τόσο, ώστε η αναφορά σε μια αρχαία κλασσική εποχή, όπου ο αθλητισμός ήταν τάχα απαλλαγμένος από τα άσχημα του σημερινού επαγγελματικοποιημένου αθλητισμού, είναι τόσο αναληθής, ώστε καταντάει γκαιμπελική προπαγάνδα. Έτσι λοιπόν, χωρίς να είμαστε αντίθετοι με το αρχαϊκό (8ος-6ος π.Χ. αι.) πνεύμα και χωρίς να καίμε «τα χλωρά με τα ξηρά», παραθέτουμε στοιχεία για την πραγματική εικόνα του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού, η οποία φυσικά ήταν η κυρίαρχη για το μεγαλύτερο διάστημα της αρχαιότητας, μετά τον 5ο π.Χ. αι. και όσο περνούσε ο χρόνος χειροτέρευε:
22a ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
Οι Φιλόσοφοι, κατέκριναν πολλά πράγματα σχετικά με τον αθλητισμό, την δόξα των αθλητών και την σημασία της σωματικής δύναμης.
6ος π.Χ. αι.
Ο φιλόσοφος Ξενοφάνης (στα 525 π.Χ.), στο 2ο διασωθέν απόσπασμα γράφει: «Όταν κάποιος κερδίζει τη νίκη στην Ολυμπία, στο ιερό του Δία, εκεί όπου κυλάει ο ποταμός Πίσος, στο τρέξιμο ή στο πένταθλο ή στην πάλη ή στην πυγμαχία ή στο φοβερό άθλημα που λέγεται παγκράτιο, τότε όλοι στην πόλη του προσβλέπουν σε αυτόν με θαυμασμό˙ αποκτά θέση τιμητική στους αγώνες, σιτίζεται με δημόσια δαπάνη και παίρνει ένα πολύτιμο δώρο. (...) Το έθιμο να θεωρείται η δύναμη ανώτερη από τη σοφία, δεν είναι σωστό ούτε δίκαιο. Διότι η πόλη δεν γίνεται ούτε στο ελάχιστο πιο καλοκυβερνημένη, αν έχει ανάμεσα στις τάξεις της έναν καλό πυγμάχο ή έναν πενταθλητή ή έναν παλαιστή ή ένα γρήγορο δρομέα, έστω κι αν το τρέξιμο είναι το πιο ένδοξο άθλημα στους αγώνες. Μικρή είναι η χαρά και το κέρδος για την πόλη, αν κάποιος αθλητής της πάρει τη νίκη δίπλα στις όχθες του Πίσου˙ γιατί τέτοια πράγματα δεν γεμίζουν τις αποθήκες της».
6ος-5ος π.Χ. αι.
Ο Σόλων περιόρισε τις τιμές που δίνονταν στους αθλητές (Διογένης Λαέρτιος, I, 55) και δεν έδωσε σ' αυτούς μεγάλη σημασία, διότι όταν προπονούνται είναι πολυδάπανοι κι όταν νικούν είναι επιζήμιοι (Διογένης Λαέρτιος, I, 56). Ο Διόδωρος Σικελιώτης λέει ότι ο Σόλων πίστευε πως οι πυγμάχοι, οι δρομείς κι οι άλλοι αθλητές τίποτε αξιόλογο δεν προσφέρουν για τη σωτηρία της πόλης (Βίβλος Ένατη 25).
5ος π.Χ. αι.
Ο Ευριπίδης στο έργο του Αυτόλυκος, 284, περί το 420 π.Χ. λέει: «Από τα χίλια μύρια κακά που υπάρχουν στην Ελλάδα, δεν υπάρχει χειρότερο από τη φάρα των αθλητών. Πρώτα πρώτα, αυτοί είναι ανίκανοι να ζουν ή να μάθουν να ζουν ορθά. (...) Επιπλέον, οι αθλητές δεν μπορούν να αντέξουν την φτώχεια ούτε να κουμαντάρουν τις τύχες τους. (...) Γι' αυτό το πράγμα κατηγορώ τη συνήθεια των Ελλήνων, που μαζεύονται για να βλέπουν τους αθλητές και έτσι τιμούν ανώφελες απολαύσεις μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν το φαΐ. Ποιος άνδρας υπερασπίστηκε ποτέ την πόλη των γονέων του, κερδίζοντας ένα στεφάνι επειδή πάλαιψε καλά ή επειδή έτρεξε γρήγορα ή επειδή πέταξε ένα δίσκο μακριά ή επειδή έδωσε μια καλή γροθιά στο στομάχι του αντιπάλου του; Μήπως οι άνθρωποι πολεμούν τους εχθρούς και τους διώχνουν από την πατρώα γη κρατώντας δίσκους στα χέρια ή δίνοντας γροθιές ανάμεσα απ' τις ασπίδες; Κανένας δεν είναι τόσο κουτός, ώστε να κάνει κάτι τέτοιο όταν βρίσκεται απέναντι στο σίδερο του εχθρού. Πρέπει να στεφανώνουμε τους καλούς και μυαλωμένους ανθρώπους και τους σώφρονες που καθοδηγούν καλά την πόλη, και τους δίκαιους, και εκείνους που μας κάνουν με τα λόγια να αποφεύγουμε κακές πράξεις και μάχες και εμφύλιες έριδες».
4ος π.Χ. αι.
Ο Διογένης ο Κυνικός, σύμφωνα με τον Δίωνα τον Χρυσόστομο (Διογένης ή Περί αρετής και Διογένης ή Ισθμικός), κάποτε πήγε στα Ίσθμια και φόρεσε μόνος του στεφάνι «πίτυος», πεύκου δηλαδή από κείνο με το οποίο στεφανώνονταν οι νικητές των Ισθμίων. Οι Κορίνθιοι έστειλαν υπηρέτες διατάσσοντάς τον να το αποθέσει και να μην κάνει τίποτε παράνομο. Γιατί είναι παράνομο, τους ρώτησε, να στεφανώνεται αυτός και δεν είναι να στεφανώνονται άλλοι; Επειδή δεν νίκησες, Διογένη, του απαντούν. Μα εγώ, είπε, νίκησα πολλούς ανταγωνιστές και μεγάλους, όχι τέτοιους σαν τα ανδράποδα που παλεύουν τώρα εδώ και δισκοβολούν και τρέχουν, αλλά πολύ χαλεπότερους: την πενία και την αδοξία, την οργή και τη λύπη, την επιθυμία και τον φόβο και «το πάντων αμαχώτατον θηρίον», την ηδονή. Είναι άτοπο, λοιπόν, να πάρουν το στεφάνι και να το δώσουν στον γεμάτο με περισσότερο κρέας (εννοεί από τους σωματώδεις αθλητές τής παλαίστρας), ενώ φέροντάς το ο ίδιος καθιστά ενδοξότερα τα Ίσθμια.
Είδε στη συνέχεια κάποιον να βγαίνει από το στάδιο υψωμένος στα χέρια του πλήθους και να τον ακολουθούν άλλοι που βοούσαν, πηδούσαν από χαρά και ύψωναν τα χέρια στον ουρανό, ενώ άλλοι του έβαζαν στεφάνια και ταινίες. Κατόρθωσε να πλησιάσει και τον ρώτησε τι είναι ο θόρυβος και τι συνέβη. Νίκησα στο στάδιο, Διογένη, απάντησε εκείνος. Και τί μ' αυτό; ήταν η αντίδραση του φιλοσόφου. Ούτε φρονιμότερος έγινες, ούτε σωφρονέστερος τώρα από όσο πριν, ούτε λιγότερο δειλός, ούτε λιγότερων πραγμάτων θα έχεις ανάγκη του λοιπού, ούτε με λιγότερη λύπη θα ζήσεις στο μέλλον. Σύμφωνοι, απάντησε ο αθλητής, αλλά είμαι ο ταχύτερος όλων των Ελλήνων. Και δεν ξέρεις, του λέει, ότι η ταχύτητα είναι σημείο δειλίας; Ο Ηρακλής ήταν βραδύτερος από πολλούς, είχε όμως τόξα εναντίον όσων έφευγαν. Η συζήτηση τράβηξε σε μάκρος κι έκανε πολλούς από τους παρόντες να προβληματιστούν για την αξία τής νίκης και τον αθλητή να φύγει λυπημένος και πιο ταπεινός.
Στο μεταξύ, είδε δύο άλογα δεμένα κοντά να αντιμάχονται αλληλολακτιζόμενα και πολύν όχλο συγκεντρωμένο να βλέπει το θέαμα, ωσότου το ένα από αυτά απέκαμε, έσπασε το σκοινί και έφυγε. Πλησίασε τότε και στεφάνωσε αυτό που έμεινε, ανακηρύσσοντάς το Ισθμιονίκη, οπότε ξέσπασαν σε γέλιο και θορυβούσαν οι πάντες εντυπωσιασμένοι από τον φιλόσοφο, ενώ πολλοί εκδήλωναν κάποια καταφρόνηση προς τους αθλητές.
Ο Ισοκράτης (Πανηγυρικός 2) λέει «(...) γιατί οι αθλητές, επιτέλους, και διπλάσια δύναμη αν αποκτήσουν, είναι για τον κόσμο ανώφελοι. Απεναντίας, ένας και μόνο άνθρωπος με φωτισμένο πνεύμα μπορεί να αποβεί χρήσιμος σε όλους».
Ο Πλάτωνας κατακρίνει την δίαιτα των αθλητών του 5ου-4ου αι., η οποία του φαίνεται υπαίτια για την καχεκτικότητά τους:
«-Θα τους ταίριαζε λοιπόν τάχα η δίαιτα αυτών των συνηθισμένων αθλητών;
-Ίσως.
-Ναι, μα είναι κάπως υπνιάρικη αυτή, και δεν τους εξασφαλίζει αρκετά σταθερή υγεία. Ή δεν βλέπεις πως κοιμούνται όλη τους τη ζωή κι αν βγούνε λιγάκι έξω από την ωρισμένη τους δίαιτα, προσβάλλονται από μεγάλες και σοβαρές αρρώστειες οι αθληταί;» (Πολιτεία 404a)
Ο Αριστοτέλης επίσης ισχυρίζεται ότι αρκεί η απλή άσκηση κι όχι βίαιος αθλητισμός (Ηθικά Νικομάχεια, 1220b).
1ος μ.Χ. αι.
«Για να δείτε αθλητές να σκοτώνονται ή να χτυπιούνται κάνετε τόσο δρόμο ώς την Ολυμπία;» (Επίκτητος, Διατριβαί, 3, 22, 58).
«Σκέφτομαι το πλήθος εκείνων που γυμνάζουν το σώμα τους, και πόσοι λίγοι είναι εκείνοι που εξασκούν το πνεύμα τους. Πόσοι άνθρωποι που μετέχουν σε μια γελοία εκδήλωση θεάματος και σε γελοίους αγώνες, ενώ στις τέχνες και στις επιστήμες επικρατεί ερημιά. Και πόσοι είναι οι ηλίθιοι που θαυμάζονται για τους μύες και τις φαρδιές πλάτες» (Σενέκας Epistulae 86,2).
2ος μ.Χ. αι.
«Γιατί και στο δόλιχο θα νικήσει το άλογο και στον αγώνα δρόμου ενός σταδίου ο λαγός θα κερδίσει και στον δίαυλο το ζαρκάδι θα έρθει πρώτο. Από τους ανθρώπους κανείς δεν είναι αξιόλογος στο τρέξιμο, άθλιοι άνθρωποι που ασχολείστε με μάταια. Αλλά ούτε και κανένα απ' τα παιδιά του Ηρακλή δε θα φαινόταν πιο δυνατό από έναν ελέφαντα ή ένα λιοντάρι. Πιστεύω ότι και ο ταύρος θα πάρει το στεφάνι της νίκης. Αλλά κι αν κανείς θέλει να συναγωνιστεί στο λάκτισμα, ο γάιδαρος θα κερδίσει το στεφάνι της νίκης. Αλλά στην ιστορία του παλαιού αγώνα θα γραφτεί ότι στο παγκράτιο κάποτε ο Ογκιστής [=Γκαριστής] νίκησε κάποιον άνδρα. Και νίκησε κατά την εικοστή πρώτη Ολυμπιάδα» (Γαληνός, Προτρεπτικός επί τας τέχνας, 13).
Κατά τον Γαληνό (Προτρεπτικός επί τας τέχνας 9-14), ο αθλητισμός καλλιεργούσε την απάτη. Η σκληρή άσκηση τού σώματος δεν καθιστούσε τους ανθρώπους ισχυρότερους από τα πλάσματα τού ζωϊκού κόσμου, ενώ θα έπρεπε να τιμώνται για τις επιτυχίες τους στον πολιτισμό τών τεχνών. «Των ανθρώπων γαρ αρίστους θεία αξιωθήναι τιμή, ουχ ότι καλώς έδρασαν εν τοις αγώσιν, αλλά δια την από τών τεχνών ευεργεσίαν». Όλα τα φυσικά αγαθά είναι ή πνευματικά ή σωματικά. Δεν υπάρχει άλλη κατηγορία αγαθών. Τέτοια αγαθά δεν ονειρεύονται ποτέ οι αθλητές. Δεν έχουν λογική. Συσσωρεύουν διαρκώς σάρκες και αίμα και κρατούν το πνεύμα νεκρό όπως τα ζώα. «Σαρκών γαρ αεί και αίματος αθροίζοντες πλήθος, ως εν βορβόρω πολλώ την ψυχήν εαυτών έχουσιν κατασβεσμένην, ουδέν ακριβώς νοήσαι δυναμένην, αλλ' άνουν, ομοίως τοις αλόγοις ζώοις». Ο Γαληνός θυμίζει τα λόγια τού Ιπποκράτη, ότι «Υγεία σημαίνει ελεγχόμενη τροφή και εργασία. Χρειάζεται παντού μέτρο", και λέει ότι αντιθέτως, δεν υπάρχει πιο ανασφαλής κατάσταση από την υγεία τών αθλητών. «πᾶν γάρ, φησί, τὸ πολὺ τῇ φύσει πολέμιον». Ο Γαληνός παρομοιάζει το βίο τών αθλητών αυτών με γουρουνιών, με τη διαφορά ότι τα γουρούνια, δεν κοπιάζουν, ούτε τρώνε με το ζόρι. «ώστε εοικέναι τον βίον αυτών υών διαγωγή». Ο Γαληνός καταλήγει να θεωρεί ότι οι λέξεις «αθλητής» και «άθλος» έχουν κοινή ρίζα το «άθλιος» (Προτρεπτικός επί τας τέχνας, 11)!
Ο Πλούταρχος υποστηρίζει πως ως αιτία της υποδούλωσης των Ελλήνων οι Ρωμαίοι θεωρούν «τὰ γυμνάσια καὶ τὰς παλαίστρας, [...] ὑφ’ ὧν ἔλαθον ἐκρυέντες τῶν ὅπλων (εξαιτίας των οποίων παράτησαν τα όπλα) καὶ ἀγαπήσαντες ἀνθ’ ὁπλιτῶν καὶ ἱππέων ἀγαθῶν εὐτράπελοι καὶ παλαστρῖται καλοὶ λέγεσθαι» (Ηθικά, 274d).
3ος μ.Χ. αι.
Για να εξασφαλίσουν τρυφηλό βίο οι επαγγελματίες αθλητές δεν δίσταζαν μπροστά σε κάθε λογής παρανομίες και ατιμωτικές πράξεις. Πουλούσαν και αγόραζαν τις νίκες στην Ολυμπία. «πωλείν τε και ωνείσθαι τα νίκας». Άλλοι για να εισπράξουν χρήματα και άλλοι για να αποφύγουν τις επικίνδυνες συγκρούσεις. Στις συναλλαγές αυτές πρωτοστατούσαν οι γυμναστές που ενδιαφέρονταν για το προσωπικό τους κέρδος «προνοούντες τού εαυτών κέρδους» (Φιλόστρατου, Γυμναστικός, 43).
4ος μ.Χ. αι.
22a ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
Οι Φιλόσοφοι, κατέκριναν πολλά πράγματα σχετικά με τον αθλητισμό, την δόξα των αθλητών και την σημασία της σωματικής δύναμης.
6ος π.Χ. αι.
Ο φιλόσοφος Ξενοφάνης (στα 525 π.Χ.), στο 2ο διασωθέν απόσπασμα γράφει: «Όταν κάποιος κερδίζει τη νίκη στην Ολυμπία, στο ιερό του Δία, εκεί όπου κυλάει ο ποταμός Πίσος, στο τρέξιμο ή στο πένταθλο ή στην πάλη ή στην πυγμαχία ή στο φοβερό άθλημα που λέγεται παγκράτιο, τότε όλοι στην πόλη του προσβλέπουν σε αυτόν με θαυμασμό˙ αποκτά θέση τιμητική στους αγώνες, σιτίζεται με δημόσια δαπάνη και παίρνει ένα πολύτιμο δώρο. (...) Το έθιμο να θεωρείται η δύναμη ανώτερη από τη σοφία, δεν είναι σωστό ούτε δίκαιο. Διότι η πόλη δεν γίνεται ούτε στο ελάχιστο πιο καλοκυβερνημένη, αν έχει ανάμεσα στις τάξεις της έναν καλό πυγμάχο ή έναν πενταθλητή ή έναν παλαιστή ή ένα γρήγορο δρομέα, έστω κι αν το τρέξιμο είναι το πιο ένδοξο άθλημα στους αγώνες. Μικρή είναι η χαρά και το κέρδος για την πόλη, αν κάποιος αθλητής της πάρει τη νίκη δίπλα στις όχθες του Πίσου˙ γιατί τέτοια πράγματα δεν γεμίζουν τις αποθήκες της».
6ος-5ος π.Χ. αι.
Ο Σόλων περιόρισε τις τιμές που δίνονταν στους αθλητές (Διογένης Λαέρτιος, I, 55) και δεν έδωσε σ' αυτούς μεγάλη σημασία, διότι όταν προπονούνται είναι πολυδάπανοι κι όταν νικούν είναι επιζήμιοι (Διογένης Λαέρτιος, I, 56). Ο Διόδωρος Σικελιώτης λέει ότι ο Σόλων πίστευε πως οι πυγμάχοι, οι δρομείς κι οι άλλοι αθλητές τίποτε αξιόλογο δεν προσφέρουν για τη σωτηρία της πόλης (Βίβλος Ένατη 25).
5ος π.Χ. αι.
Ο Ευριπίδης στο έργο του Αυτόλυκος, 284, περί το 420 π.Χ. λέει: «Από τα χίλια μύρια κακά που υπάρχουν στην Ελλάδα, δεν υπάρχει χειρότερο από τη φάρα των αθλητών. Πρώτα πρώτα, αυτοί είναι ανίκανοι να ζουν ή να μάθουν να ζουν ορθά. (...) Επιπλέον, οι αθλητές δεν μπορούν να αντέξουν την φτώχεια ούτε να κουμαντάρουν τις τύχες τους. (...) Γι' αυτό το πράγμα κατηγορώ τη συνήθεια των Ελλήνων, που μαζεύονται για να βλέπουν τους αθλητές και έτσι τιμούν ανώφελες απολαύσεις μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν το φαΐ. Ποιος άνδρας υπερασπίστηκε ποτέ την πόλη των γονέων του, κερδίζοντας ένα στεφάνι επειδή πάλαιψε καλά ή επειδή έτρεξε γρήγορα ή επειδή πέταξε ένα δίσκο μακριά ή επειδή έδωσε μια καλή γροθιά στο στομάχι του αντιπάλου του; Μήπως οι άνθρωποι πολεμούν τους εχθρούς και τους διώχνουν από την πατρώα γη κρατώντας δίσκους στα χέρια ή δίνοντας γροθιές ανάμεσα απ' τις ασπίδες; Κανένας δεν είναι τόσο κουτός, ώστε να κάνει κάτι τέτοιο όταν βρίσκεται απέναντι στο σίδερο του εχθρού. Πρέπει να στεφανώνουμε τους καλούς και μυαλωμένους ανθρώπους και τους σώφρονες που καθοδηγούν καλά την πόλη, και τους δίκαιους, και εκείνους που μας κάνουν με τα λόγια να αποφεύγουμε κακές πράξεις και μάχες και εμφύλιες έριδες».
4ος π.Χ. αι.
Ο Διογένης ο Κυνικός, σύμφωνα με τον Δίωνα τον Χρυσόστομο (Διογένης ή Περί αρετής και Διογένης ή Ισθμικός), κάποτε πήγε στα Ίσθμια και φόρεσε μόνος του στεφάνι «πίτυος», πεύκου δηλαδή από κείνο με το οποίο στεφανώνονταν οι νικητές των Ισθμίων. Οι Κορίνθιοι έστειλαν υπηρέτες διατάσσοντάς τον να το αποθέσει και να μην κάνει τίποτε παράνομο. Γιατί είναι παράνομο, τους ρώτησε, να στεφανώνεται αυτός και δεν είναι να στεφανώνονται άλλοι; Επειδή δεν νίκησες, Διογένη, του απαντούν. Μα εγώ, είπε, νίκησα πολλούς ανταγωνιστές και μεγάλους, όχι τέτοιους σαν τα ανδράποδα που παλεύουν τώρα εδώ και δισκοβολούν και τρέχουν, αλλά πολύ χαλεπότερους: την πενία και την αδοξία, την οργή και τη λύπη, την επιθυμία και τον φόβο και «το πάντων αμαχώτατον θηρίον», την ηδονή. Είναι άτοπο, λοιπόν, να πάρουν το στεφάνι και να το δώσουν στον γεμάτο με περισσότερο κρέας (εννοεί από τους σωματώδεις αθλητές τής παλαίστρας), ενώ φέροντάς το ο ίδιος καθιστά ενδοξότερα τα Ίσθμια.
Είδε στη συνέχεια κάποιον να βγαίνει από το στάδιο υψωμένος στα χέρια του πλήθους και να τον ακολουθούν άλλοι που βοούσαν, πηδούσαν από χαρά και ύψωναν τα χέρια στον ουρανό, ενώ άλλοι του έβαζαν στεφάνια και ταινίες. Κατόρθωσε να πλησιάσει και τον ρώτησε τι είναι ο θόρυβος και τι συνέβη. Νίκησα στο στάδιο, Διογένη, απάντησε εκείνος. Και τί μ' αυτό; ήταν η αντίδραση του φιλοσόφου. Ούτε φρονιμότερος έγινες, ούτε σωφρονέστερος τώρα από όσο πριν, ούτε λιγότερο δειλός, ούτε λιγότερων πραγμάτων θα έχεις ανάγκη του λοιπού, ούτε με λιγότερη λύπη θα ζήσεις στο μέλλον. Σύμφωνοι, απάντησε ο αθλητής, αλλά είμαι ο ταχύτερος όλων των Ελλήνων. Και δεν ξέρεις, του λέει, ότι η ταχύτητα είναι σημείο δειλίας; Ο Ηρακλής ήταν βραδύτερος από πολλούς, είχε όμως τόξα εναντίον όσων έφευγαν. Η συζήτηση τράβηξε σε μάκρος κι έκανε πολλούς από τους παρόντες να προβληματιστούν για την αξία τής νίκης και τον αθλητή να φύγει λυπημένος και πιο ταπεινός.
Στο μεταξύ, είδε δύο άλογα δεμένα κοντά να αντιμάχονται αλληλολακτιζόμενα και πολύν όχλο συγκεντρωμένο να βλέπει το θέαμα, ωσότου το ένα από αυτά απέκαμε, έσπασε το σκοινί και έφυγε. Πλησίασε τότε και στεφάνωσε αυτό που έμεινε, ανακηρύσσοντάς το Ισθμιονίκη, οπότε ξέσπασαν σε γέλιο και θορυβούσαν οι πάντες εντυπωσιασμένοι από τον φιλόσοφο, ενώ πολλοί εκδήλωναν κάποια καταφρόνηση προς τους αθλητές.
Ο Ισοκράτης (Πανηγυρικός 2) λέει «(...) γιατί οι αθλητές, επιτέλους, και διπλάσια δύναμη αν αποκτήσουν, είναι για τον κόσμο ανώφελοι. Απεναντίας, ένας και μόνο άνθρωπος με φωτισμένο πνεύμα μπορεί να αποβεί χρήσιμος σε όλους».
Ο Πλάτωνας κατακρίνει την δίαιτα των αθλητών του 5ου-4ου αι., η οποία του φαίνεται υπαίτια για την καχεκτικότητά τους:
«-Θα τους ταίριαζε λοιπόν τάχα η δίαιτα αυτών των συνηθισμένων αθλητών;
-Ίσως.
-Ναι, μα είναι κάπως υπνιάρικη αυτή, και δεν τους εξασφαλίζει αρκετά σταθερή υγεία. Ή δεν βλέπεις πως κοιμούνται όλη τους τη ζωή κι αν βγούνε λιγάκι έξω από την ωρισμένη τους δίαιτα, προσβάλλονται από μεγάλες και σοβαρές αρρώστειες οι αθληταί;» (Πολιτεία 404a)
Ο Αριστοτέλης επίσης ισχυρίζεται ότι αρκεί η απλή άσκηση κι όχι βίαιος αθλητισμός (Ηθικά Νικομάχεια, 1220b).
1ος μ.Χ. αι.
«Για να δείτε αθλητές να σκοτώνονται ή να χτυπιούνται κάνετε τόσο δρόμο ώς την Ολυμπία;» (Επίκτητος, Διατριβαί, 3, 22, 58).
«Σκέφτομαι το πλήθος εκείνων που γυμνάζουν το σώμα τους, και πόσοι λίγοι είναι εκείνοι που εξασκούν το πνεύμα τους. Πόσοι άνθρωποι που μετέχουν σε μια γελοία εκδήλωση θεάματος και σε γελοίους αγώνες, ενώ στις τέχνες και στις επιστήμες επικρατεί ερημιά. Και πόσοι είναι οι ηλίθιοι που θαυμάζονται για τους μύες και τις φαρδιές πλάτες» (Σενέκας Epistulae 86,2).
2ος μ.Χ. αι.
«Γιατί και στο δόλιχο θα νικήσει το άλογο και στον αγώνα δρόμου ενός σταδίου ο λαγός θα κερδίσει και στον δίαυλο το ζαρκάδι θα έρθει πρώτο. Από τους ανθρώπους κανείς δεν είναι αξιόλογος στο τρέξιμο, άθλιοι άνθρωποι που ασχολείστε με μάταια. Αλλά ούτε και κανένα απ' τα παιδιά του Ηρακλή δε θα φαινόταν πιο δυνατό από έναν ελέφαντα ή ένα λιοντάρι. Πιστεύω ότι και ο ταύρος θα πάρει το στεφάνι της νίκης. Αλλά κι αν κανείς θέλει να συναγωνιστεί στο λάκτισμα, ο γάιδαρος θα κερδίσει το στεφάνι της νίκης. Αλλά στην ιστορία του παλαιού αγώνα θα γραφτεί ότι στο παγκράτιο κάποτε ο Ογκιστής [=Γκαριστής] νίκησε κάποιον άνδρα. Και νίκησε κατά την εικοστή πρώτη Ολυμπιάδα» (Γαληνός, Προτρεπτικός επί τας τέχνας, 13).
Κατά τον Γαληνό (Προτρεπτικός επί τας τέχνας 9-14), ο αθλητισμός καλλιεργούσε την απάτη. Η σκληρή άσκηση τού σώματος δεν καθιστούσε τους ανθρώπους ισχυρότερους από τα πλάσματα τού ζωϊκού κόσμου, ενώ θα έπρεπε να τιμώνται για τις επιτυχίες τους στον πολιτισμό τών τεχνών. «Των ανθρώπων γαρ αρίστους θεία αξιωθήναι τιμή, ουχ ότι καλώς έδρασαν εν τοις αγώσιν, αλλά δια την από τών τεχνών ευεργεσίαν». Όλα τα φυσικά αγαθά είναι ή πνευματικά ή σωματικά. Δεν υπάρχει άλλη κατηγορία αγαθών. Τέτοια αγαθά δεν ονειρεύονται ποτέ οι αθλητές. Δεν έχουν λογική. Συσσωρεύουν διαρκώς σάρκες και αίμα και κρατούν το πνεύμα νεκρό όπως τα ζώα. «Σαρκών γαρ αεί και αίματος αθροίζοντες πλήθος, ως εν βορβόρω πολλώ την ψυχήν εαυτών έχουσιν κατασβεσμένην, ουδέν ακριβώς νοήσαι δυναμένην, αλλ' άνουν, ομοίως τοις αλόγοις ζώοις». Ο Γαληνός θυμίζει τα λόγια τού Ιπποκράτη, ότι «Υγεία σημαίνει ελεγχόμενη τροφή και εργασία. Χρειάζεται παντού μέτρο", και λέει ότι αντιθέτως, δεν υπάρχει πιο ανασφαλής κατάσταση από την υγεία τών αθλητών. «πᾶν γάρ, φησί, τὸ πολὺ τῇ φύσει πολέμιον». Ο Γαληνός παρομοιάζει το βίο τών αθλητών αυτών με γουρουνιών, με τη διαφορά ότι τα γουρούνια, δεν κοπιάζουν, ούτε τρώνε με το ζόρι. «ώστε εοικέναι τον βίον αυτών υών διαγωγή». Ο Γαληνός καταλήγει να θεωρεί ότι οι λέξεις «αθλητής» και «άθλος» έχουν κοινή ρίζα το «άθλιος» (Προτρεπτικός επί τας τέχνας, 11)!
Ο Πλούταρχος υποστηρίζει πως ως αιτία της υποδούλωσης των Ελλήνων οι Ρωμαίοι θεωρούν «τὰ γυμνάσια καὶ τὰς παλαίστρας, [...] ὑφ’ ὧν ἔλαθον ἐκρυέντες τῶν ὅπλων (εξαιτίας των οποίων παράτησαν τα όπλα) καὶ ἀγαπήσαντες ἀνθ’ ὁπλιτῶν καὶ ἱππέων ἀγαθῶν εὐτράπελοι καὶ παλαστρῖται καλοὶ λέγεσθαι» (Ηθικά, 274d).
3ος μ.Χ. αι.
Για να εξασφαλίσουν τρυφηλό βίο οι επαγγελματίες αθλητές δεν δίσταζαν μπροστά σε κάθε λογής παρανομίες και ατιμωτικές πράξεις. Πουλούσαν και αγόραζαν τις νίκες στην Ολυμπία. «πωλείν τε και ωνείσθαι τα νίκας». Άλλοι για να εισπράξουν χρήματα και άλλοι για να αποφύγουν τις επικίνδυνες συγκρούσεις. Στις συναλλαγές αυτές πρωτοστατούσαν οι γυμναστές που ενδιαφέρονταν για το προσωπικό τους κέρδος «προνοούντες τού εαυτών κέρδους» (Φιλόστρατου, Γυμναστικός, 43).
4ος μ.Χ. αι.
Ο Λιβάνιος καταδικάζει την πάλη και το παγκράτιον που προκαλούσαν συχνά συντριβή οστών και εξόρυξη οφθαλμών, και γενικά τους αθλητές, την αγριότητα που καλλιεργούσαν και την τάση προς τη βία που ενθουσίαζε τους θεατές των αγωνισμάτων (Ομιλία 64, 119). Μεγάλο ψέμμα λοιπόν η άποψη ότι τον 4ο αιώνα υπήρχαν από τη μια οι κακοί Χριστιανοί εχθροί του αθλητισμού και από την άλλη οι καλοί «ελληνίζοντες» φίλοι του αθλητισμού! Οι αρχαιολάτρες που διαδίδουν αυτούς τους ισχυρισμούς θα έπρεπε να ντρέπονται.
Βλέπουμε πως οι Αρχαίοι φιλόσοφοι δυσπιστούσαν στην αξία του αθλητικού ιδεώδους, όχι μόνο όταν ο αθλητισμός είχε εκφυλιστεί κατά την Ρωμαιοκρατία, αλλά ήδη από τον έκτο και τον πέμπτο αιώνα π.Χ. Για τους νεοπαγανιστές, είναι «οι Μεγάλοι Πολυθεϊστές ΜΑΣ Έλληνες Φιλόσοφοι». Αν τις απόψεις αυτές των φιλοσόφων τις επανελάμβαναν οι Πατέρες τις Εκκλλησίας, τότε θα έδιναν ακόμη μια απόδειξη του ανθελληνισμού τους! (Δύο μέτρα και δύο σταθμά λοιπόν;)
22b ΑΡΧΑΙΟ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΑΘΑΝΑΤΟ
(οι παρακάτω πληροφορίες είναι από το βιβλίο «Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα / Οι αθέατες πλευρές», Ελένης Νικολαΐδου και κ. Χρ. Κάτσικα, εκδόσεις Σαββάλας.)
- Οι γνωστοί «παιδοτρίβαι» και οι «διαιτητικές συνταγές» τους θεωρούνταν απαραίτητα βοηθήματα των αθλητών. Ειδικές δίαιτες είχαν προταθεί για τους ασκούμενους, όπως π.χ. η κατανάλωση πολλών σύκων, φρούτων με μεγάλη συγκέντρωση σακχάρου που παρέχει ενέργεια.
- Τον 6ο π.Χ. αιώνα οι αθλητές προσπαθούσαν να βελτιώσουν την απόδοσή τους τρώγοντας διάφορα είδη κρέατος. Αναφέρεται ότι οι άλτες χρησιμοποιούσαν κρέας κατσίκας, οι παλαιστές, οι σφαιροβόλοι και οι ακοντιστές κρέας ταύρου αναμεμειγμένο με χοιρινό λίπος κτλ. (δηλαδή, πλημμύρα ζωικών πρωτεϊνών).
- Οι αθλητές έτρωγαν επίσης ολόκληρα τα κοκόρια που νικούσαν σε αγώνες σε μια προσπάθεια λήψης της άφθονης τεστοστερόνης του νικητή κόκορα.
- Ο Αριστοτέλης περιγράφει την παραμόρφωση του προσώπου των αθλητών, οι οποίοι μοιάζουν πλέον με ζώα, λόγω της ειδικής δίαιτας στην οποία υποβάλλονταν για αύξηση της μυϊκής τους μάζας.
- Ο Φιλόστρατος (2ος π.Χ. αι.) στο έργο του ''Περί γυμναστικής'', αφού παραδέχεται ότι οι γιατροί βοηθούσαν σημαντικά την προετοιμασία των αθλητών, μας πληροφορεί ότι οι μάγειροι παρασκευάζουν για τους αθλητές ψωμί καρυκευμένο με χυμό μήκωνος της υπνοφόρου (φυτό από το οποίο παράγεται το όπιο).
Τι σχέση έχουν αυτά με το υποτιθέμενο ερασιτεχνικό πνεύμα της άμιλλας;
22c ΜΕΓΑΛΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΖΑΡΙ
Οι ύμνοι τού Πινδάρου προς τους νικητές των Ολυμπιακών αγώνων αποτελούσαν όλοι προϊόν εξαγοράς. Όσοι ατυχούσαν στους Ολυμπιακούς και άλλους αγώνες, γύριζαν στην πατρίδα τους εξευτελισμένοι και περιφρονημένοι. Κρύβονταν σε στενά δρομάκια για να αποφύγουν τους εχθρούς τους χάριν τής αποτυχίας τους. «κατά λαύρας δ' εχθρών απάοροι πτώσσοντι, συμφορά δεδαγμένοι» (Πυθιονίκες 8). Ο Πίνδαρος, χάριν αδρής χρηματικής αμοιβής, δοξολογεί ακόμα και τυράνους όπως τον Ιέρωνα των Συρακουσών και τον Θήρωνα του Ακράγαντος, που νίκησαν με εξαγορά τών αγώνων πληρώνοντας τους αντιπάλους τους αλλά και τους ελλανοδίκες. Το 488 π.Χ. ο Ιέρων «νίκησε» στους ιππικούς αγώνες τών Δελφών και το 476 στην Ολυμπία χωρίς προσωπική ανάμιξη στις αναμετρήσεις, και ο Πίνδαρος τον υμνεί ότι «κορφολογάει τις αρετές» (Ολυμπιονίκες 1, στ. 17-20).
Το 372 π.Χ. (102η Ολυμπιάς), ένας ελλανοδίκης, ο Τρωίλος, έλαβε μέρος σε αρματοδρομία, ενώ απαγορευόταν η συμμετοχή κριτών στους αγώνες (Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησις, 6, 1, 51). Φυσικά ανακηρύχθηκε Ολυμπιονίκης, και στήθηκε ανδριάντας του στο Άλτι τής Ολυμπίας. Δύο ελλανοδίκες, μετά από μυστικές συναλλαγές, ανακήρυξαν ολυμπιονίκη τον Ευπόλεμο. Όμως έγινε γνωστό, και καταδικάστηκαν σε πρόστιμο από τη Βουλή των αγώνων (Παυσανία, Ελλάδος περιήγησις, 6, 3, 7). Κατά τον Πλούταρχο (Περί δυσωπίας, 17, 535c) οι ελλανοδίκες χάριζαν στεφάνους νίκης, ύστερα από δωροδοκίες και άλλες ανήθικες συναλλαγές, σε πρόσωπα άσχετα με τις αναμετρήσεις.
Πολλοί αθλητές δωροδοκούσαν τους αντιπάλους τους για να αναδειχθούν ολυμπιονίκες. Το 388 (98η Ολυμπιάς), ο Θεσσαλός πυγμάχος Εύπωλος δωροδόκησε τους τρεις αντιπάλους του (Παυσανία, Ελλάδος Περιηγήσις, 5, 21, 5). Ανάμεσα σε αυτούς «που τα πιάσανε», ήταν και ο νικητής τών προηγουμένων αγώνων.
Τον στέφανο της νίκης, γράφει ο Φιλόστρατος, μπορεί κανείς ελεύθερα να τον πουλάει και εξίσου ελεύθερα να τον αγοράζει. «στέφος δε Απόλλωνος ή Ποσειδώνος άδεια μεν αποδίδοσθαι, άδεια δε ωνείσθαι» (Φιλόστρατου, Γυμναστικός, 45).
Μπορούμε να αναφέρουμε πολλά ακόμα δείγματα δωροδοκίας μεταξύ αθλητών που έγιναν αντιληπτά ή διασώθηκαν ως σήμερα. Ας δούμε και μερικά άλλα στοιχεία.
Ας μιλήσουμε τώρα λίγο για αγοραπωλησίες αθλητών:
Ο τύρανος Ιέρων τών Συρακουσών, τέσσερα χρόνια μετά τη νίκη τού Κροτωνιάτη Άστυλου στην Ολυμπία, το 488, τον εξαγόρασε να εμφανισθεί στους επόμενους αγώνες ως Συρακούσιος. Έτσι το 484 νίκησε για τις Συρακούσες. (Παυσανίας, 6, 13, 1). O Κρητικός Σωτάδης νίκησε στον δόλιχο κατά την 99η Ολυπιάδα. Στους επόμενους αγώνες, εξαγοράσθηκε από την Έφεσο με πολλά χρήματα και εμφανίσθηκε στην Ολυμπία ως δικός της αθλητής (Παυσανίας, 6, 18, 6).
Κατά τον Φιλόστρατο οι αθλητές της εποχής του (3ος αιώνας μ.Χ.) κολυμπούσαν στην πολυτέλεια και την εξουσία. Δέχονταν δωροδοκίες επειδή χρειάζονταν χρήματα για το σπάταλο βίο τους και άλλοι δωροδοκούσαν συναθλητές τους, επειδή δεν είχαν δυνατότητες να διεκδικήσουν τη νίκη: «οι μεν γαρκαι αποδίδονται την εαυτών εύκλειαν, δι' οίμαι, το πολλών δείσθαι, οι δε ωνούνται το μη ξυν πόνω νικάν δια το αβρώς δαιτάσθαι» (Φιλόστρατου, Γυμναστικός, 45).
Βλέπουμε πως οι Αρχαίοι φιλόσοφοι δυσπιστούσαν στην αξία του αθλητικού ιδεώδους, όχι μόνο όταν ο αθλητισμός είχε εκφυλιστεί κατά την Ρωμαιοκρατία, αλλά ήδη από τον έκτο και τον πέμπτο αιώνα π.Χ. Για τους νεοπαγανιστές, είναι «οι Μεγάλοι Πολυθεϊστές ΜΑΣ Έλληνες Φιλόσοφοι». Αν τις απόψεις αυτές των φιλοσόφων τις επανελάμβαναν οι Πατέρες τις Εκκλλησίας, τότε θα έδιναν ακόμη μια απόδειξη του ανθελληνισμού τους! (Δύο μέτρα και δύο σταθμά λοιπόν;)
22b ΑΡΧΑΙΟ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΑΘΑΝΑΤΟ
(οι παρακάτω πληροφορίες είναι από το βιβλίο «Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα / Οι αθέατες πλευρές», Ελένης Νικολαΐδου και κ. Χρ. Κάτσικα, εκδόσεις Σαββάλας.)
- Οι γνωστοί «παιδοτρίβαι» και οι «διαιτητικές συνταγές» τους θεωρούνταν απαραίτητα βοηθήματα των αθλητών. Ειδικές δίαιτες είχαν προταθεί για τους ασκούμενους, όπως π.χ. η κατανάλωση πολλών σύκων, φρούτων με μεγάλη συγκέντρωση σακχάρου που παρέχει ενέργεια.
- Τον 6ο π.Χ. αιώνα οι αθλητές προσπαθούσαν να βελτιώσουν την απόδοσή τους τρώγοντας διάφορα είδη κρέατος. Αναφέρεται ότι οι άλτες χρησιμοποιούσαν κρέας κατσίκας, οι παλαιστές, οι σφαιροβόλοι και οι ακοντιστές κρέας ταύρου αναμεμειγμένο με χοιρινό λίπος κτλ. (δηλαδή, πλημμύρα ζωικών πρωτεϊνών).
- Οι αθλητές έτρωγαν επίσης ολόκληρα τα κοκόρια που νικούσαν σε αγώνες σε μια προσπάθεια λήψης της άφθονης τεστοστερόνης του νικητή κόκορα.
- Ο Αριστοτέλης περιγράφει την παραμόρφωση του προσώπου των αθλητών, οι οποίοι μοιάζουν πλέον με ζώα, λόγω της ειδικής δίαιτας στην οποία υποβάλλονταν για αύξηση της μυϊκής τους μάζας.
- Ο Φιλόστρατος (2ος π.Χ. αι.) στο έργο του ''Περί γυμναστικής'', αφού παραδέχεται ότι οι γιατροί βοηθούσαν σημαντικά την προετοιμασία των αθλητών, μας πληροφορεί ότι οι μάγειροι παρασκευάζουν για τους αθλητές ψωμί καρυκευμένο με χυμό μήκωνος της υπνοφόρου (φυτό από το οποίο παράγεται το όπιο).
Τι σχέση έχουν αυτά με το υποτιθέμενο ερασιτεχνικό πνεύμα της άμιλλας;
22c ΜΕΓΑΛΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΖΑΡΙ
Οι ύμνοι τού Πινδάρου προς τους νικητές των Ολυμπιακών αγώνων αποτελούσαν όλοι προϊόν εξαγοράς. Όσοι ατυχούσαν στους Ολυμπιακούς και άλλους αγώνες, γύριζαν στην πατρίδα τους εξευτελισμένοι και περιφρονημένοι. Κρύβονταν σε στενά δρομάκια για να αποφύγουν τους εχθρούς τους χάριν τής αποτυχίας τους. «κατά λαύρας δ' εχθρών απάοροι πτώσσοντι, συμφορά δεδαγμένοι» (Πυθιονίκες 8). Ο Πίνδαρος, χάριν αδρής χρηματικής αμοιβής, δοξολογεί ακόμα και τυράνους όπως τον Ιέρωνα των Συρακουσών και τον Θήρωνα του Ακράγαντος, που νίκησαν με εξαγορά τών αγώνων πληρώνοντας τους αντιπάλους τους αλλά και τους ελλανοδίκες. Το 488 π.Χ. ο Ιέρων «νίκησε» στους ιππικούς αγώνες τών Δελφών και το 476 στην Ολυμπία χωρίς προσωπική ανάμιξη στις αναμετρήσεις, και ο Πίνδαρος τον υμνεί ότι «κορφολογάει τις αρετές» (Ολυμπιονίκες 1, στ. 17-20).
Το 372 π.Χ. (102η Ολυμπιάς), ένας ελλανοδίκης, ο Τρωίλος, έλαβε μέρος σε αρματοδρομία, ενώ απαγορευόταν η συμμετοχή κριτών στους αγώνες (Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησις, 6, 1, 51). Φυσικά ανακηρύχθηκε Ολυμπιονίκης, και στήθηκε ανδριάντας του στο Άλτι τής Ολυμπίας. Δύο ελλανοδίκες, μετά από μυστικές συναλλαγές, ανακήρυξαν ολυμπιονίκη τον Ευπόλεμο. Όμως έγινε γνωστό, και καταδικάστηκαν σε πρόστιμο από τη Βουλή των αγώνων (Παυσανία, Ελλάδος περιήγησις, 6, 3, 7). Κατά τον Πλούταρχο (Περί δυσωπίας, 17, 535c) οι ελλανοδίκες χάριζαν στεφάνους νίκης, ύστερα από δωροδοκίες και άλλες ανήθικες συναλλαγές, σε πρόσωπα άσχετα με τις αναμετρήσεις.
Πολλοί αθλητές δωροδοκούσαν τους αντιπάλους τους για να αναδειχθούν ολυμπιονίκες. Το 388 (98η Ολυμπιάς), ο Θεσσαλός πυγμάχος Εύπωλος δωροδόκησε τους τρεις αντιπάλους του (Παυσανία, Ελλάδος Περιηγήσις, 5, 21, 5). Ανάμεσα σε αυτούς «που τα πιάσανε», ήταν και ο νικητής τών προηγουμένων αγώνων.
Τον στέφανο της νίκης, γράφει ο Φιλόστρατος, μπορεί κανείς ελεύθερα να τον πουλάει και εξίσου ελεύθερα να τον αγοράζει. «στέφος δε Απόλλωνος ή Ποσειδώνος άδεια μεν αποδίδοσθαι, άδεια δε ωνείσθαι» (Φιλόστρατου, Γυμναστικός, 45).
Μπορούμε να αναφέρουμε πολλά ακόμα δείγματα δωροδοκίας μεταξύ αθλητών που έγιναν αντιληπτά ή διασώθηκαν ως σήμερα. Ας δούμε και μερικά άλλα στοιχεία.
Ας μιλήσουμε τώρα λίγο για αγοραπωλησίες αθλητών:
Ο τύρανος Ιέρων τών Συρακουσών, τέσσερα χρόνια μετά τη νίκη τού Κροτωνιάτη Άστυλου στην Ολυμπία, το 488, τον εξαγόρασε να εμφανισθεί στους επόμενους αγώνες ως Συρακούσιος. Έτσι το 484 νίκησε για τις Συρακούσες. (Παυσανίας, 6, 13, 1). O Κρητικός Σωτάδης νίκησε στον δόλιχο κατά την 99η Ολυπιάδα. Στους επόμενους αγώνες, εξαγοράσθηκε από την Έφεσο με πολλά χρήματα και εμφανίσθηκε στην Ολυμπία ως δικός της αθλητής (Παυσανίας, 6, 18, 6).
Κατά τον Φιλόστρατο οι αθλητές της εποχής του (3ος αιώνας μ.Χ.) κολυμπούσαν στην πολυτέλεια και την εξουσία. Δέχονταν δωροδοκίες επειδή χρειάζονταν χρήματα για το σπάταλο βίο τους και άλλοι δωροδοκούσαν συναθλητές τους, επειδή δεν είχαν δυνατότητες να διεκδικήσουν τη νίκη: «οι μεν γαρκαι αποδίδονται την εαυτών εύκλειαν, δι' οίμαι, το πολλών δείσθαι, οι δε ωνούνται το μη ξυν πόνω νικάν δια το αβρώς δαιτάσθαι» (Φιλόστρατου, Γυμναστικός, 45).
Πηγή: ierosolymitissa.org
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου