Απολλώνιος ο Τυανεύς.

 

της δ. Ευδοξίας Αυγουστίνου, Φιλολόγου, θεολόγου

Τον τελευταίο καιρό πληθαίνουν οι προκλήσεις για τη διάδοση και τη γνωστοποίηση του Απολλώνιου Τυανέα. Διαλέξεις, βιβλία, περιοδικά στοχεύουν στην αποκατάσταση της τιμής του. Μερικοί μάλιστα μέσα στη γενικότερη υστερία της αρχαιολατρίας προτείνουν αντικατάσταση της καθιερωμένης χρονολόγησης μας «μετά Χριστό» (μ. Χ. ) με «μετά Απολλώνιο Τυανέα» (μ. Α. Τ. )...

Πως, λοιπόν, έχει το θέμα σχετικά με τον Απολλώνιο Τυανέα;

Ο βιογράφος του Φλάβιος Φιλόστρατος

Τη βιογραφία του Απολλώνιου του Τυανέα ανέλαβε να συγγράψει τον 3° αι. μ. Χ. ο νεοπυθαγόρειος και λήμνιος ρήτορας Φλάβιος Φιλόστρατος κατ' εντολή της Ιουλίας Δόμνας. Ο συγγραφέας μετά τις σπουδές του στην Αθήνα εμφανίζεται ως σοφιστής στην Αθήνα και στην συνέχεια ταξιδεύει και δίνει διαλέξεις. Στη Ρώμη μπήκε στον κύκλο της Ιουλίας Δόμνας, γυναίκας του Σεπτιμίου Σεβήρου και μητέρας του Καρακάλλα. Πρέπει να συνόδευε την Ιουλία Δόμνα και τον Σεπτίμιο Σεβήρο (και αργότερα τον Καρακάλλα) σε ταξίδια και εκστρατείες και έτσι γνώρισε τον τότε κόσμο.

Στο έργο του «Τα ές τον Τυανέα Απολλώνιον» σε οκτώ βιβλία, παρουσιάζει τον Απολλώνιο τον Τυανέα ως τον διασημότερο κήρυκα του ηθικού καθαρμού και ως την πιο αξιοπερίεργη συγχρόνως μορφή του Νεοπυθαγορισμού στην πρώτη περίοδο του (β’ μισό του 1 αι. μ. Χ. ). Η δομή του έργου δεν είναι αυστηρή. Οι διάφορες πράξεις και τα περιστατικά της ζωής του Απολλώνιου περιγράφονται με αφέλεια και ανάλαφρο ύφος. Στο σύγγραμμα του εντοπίζονται «στοιχεία παραμυθιού και μυθιστορίας». Συχνά παρουσιάζει θεωρίες, κυρίως σχετικές με την τέχνη, που δεν είναι βέβαια του Απολλώνιου αλλά δικές του. Διακρίνεται ακόμη η τάση του Φιλοστράτου σε κάθε ευκαιρία να εκθέτει τις δικές του φιλολογικές και ιστορικές γνώσεις. Είναι δύσκολο να οριστεί διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα ευρήματα του συγγραφέα και στις τεκμηριωμένες γνώσεις που είχε από τις μελέτες του. Αναλογίες με το βίο του Απολλώνιου συναντούμε και στους «Βίους σοφιστών» του Φιλοστράτου καθώς και σε άλλα έργα του.

Ο συγγραφέας της «μυθοποιημένης βιογραφίας του Απολλώνιου» στηρίζεται στα έργα του ίδιου του Απολλώνιου, στο ημερολόγιο ενός μαθητή και συνοδού του, του Δάμιδος, και στην παράδοση. Για τα ταξίδια του στην Ινδία και στην Αιθιοπία χρησιμοποίησε ως πηγές βιβλία που αναφέρονται στη γεωγραφία, την εθνογραφία, τη ζωολογία και τα παράδοξα. Οι συναντήσεις του Απολλώνιου με πλήθος δρακόντων, η περιγραφή τους, η εκτροφή όφεων προδίδει ότι ο Φιλόστρατος αντλεί και από τα απόκρυφα κείμενα της Κ. Διαθήκης. Στο περιγραφικό μέρος περιλαμβάνονται και οι διενέξεις με το Νέρωνα, το Βεσπασιανό, τον Τίτο και τον Δομιτιανό.

Ο Φιλόστρατος με «Τα ές τον Τυανέα Απολλώνιον» στόχευε στην προβολή της «καθαρισμένης» παραδοσιακής (ειδωλολατρικής) θρησκείας και του ιδανικού θρησκευτικού ανθρώπου, του αγίου και σοφού μαζί. Στην ίδια γραμμή νωρίτερα κινήθηκε και ο Κέλσος. Ο Φιλόστρατος αναζήτησε στο πρόσωπο του Απολλώνιου τα ιδανικά στοιχεία του σοφού αγίου και προφανώς ο Τυανέας του, έτσι όπως ο ίδιος τον κατασκεύασε, ανταποκρινόταν στις αναζητήσεις του.

Ο βίος και διδασκαλία του Απολλώνιου Τυανέως

Ο Απολλώνιος έζησε τον 1° αι. μ. Χ. Ιστορικές μαρτυρίες από τον 1° αι. δεν έχουμε, αν και επισκέφθηκε κατά το Φιλόστρατο πολλές ονομαστές πόλεις. Οι πληροφορίες μας προέρχονται από μεταγενέστερους συγγραφείς του 2 αι. Δεν είναι δυνατό να έζησε προ Χριστού, διότι το έργο του είναι επηρεασμένο από την εκκλησιαστική ζωή. Η πληροφορία ότι έδρασε στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου είναι αναληθής και μυθώδης. Ο Απολλώνιος γεννήθηκε κατά θαυμαστό τρόπο και αναδείχθηκε άνδρας ηθικός και τέλειος. Διακήρυσσε ότι ακολουθεί τον Πυθαγόρα. Άφησε την Καππαδοκία και περιόδευσε ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία στα χρόνια του Νέρωνα. Επισκέφθηκε την Αντιόχεια, πήγε στη Βαβυλώνα και την Ινδία σκοπεύοντας να γνωρίσει τη φιλοσοφία των Βραχμάνων. Στην Έφεσο απήλλαξε τους κατοίκους από το λοιμό και κατευθύνθηκε προς την Ελλάδα και τη Ρώμη, όπου με θαύμα σώθηκε. Έφτασε στην Ισπανία και μέσω της Σικελίας ήλθε στην Αίγυπτο, στους Γυμνοσοφιστές. Στην Αίγυπτο γνωρίσθηκε με το Βεσπασιανό. Σύμφωνα με τις διηγήσεις του Φιλοστράτου επισκέφθηκε για τρίτη φορά τη Μ. Ασία, στη συνέχεια πήγε στη Ρώμη την εποχή του αυτοκράτορα Δομινικανού.

Η εμφάνιση του ήταν πάντα λιτή, όπως και η διατροφή του. Απείχε από τις ζωικές τροφές. Κήρυττε την πενία και δίδασκε να μην νικούν τους ανθρώπους τα αφροδίσια. Ο ίδιος έμεινε ξένος προς αυτά. Φαίνεται ότι ενσάρκωνε με εντυπωσιακό τρόπο το πυθαγορικό ιδανικό του καθαρού βίου, ζητούσε τη συμφιλίωση με το Θεό στην απελευθέρωση από τα υλικά δεσμά, στην αναχώρηση από τον κόσμο των αισθήσεων (σιωπή, ακρεοφαγία κ. α. ) και στη θέαση της κοσμικής τάξεως και της μυστικής σημασίας των αριθμών. Αποδεχόταν τη μετεμψύχωση. Μαντείες, προφητείες και θαύματά του

Το πρόσωπο του συνδέθηκε με παράξενες ιστορίες και απέκτησε φήμη θαυματοποιού και μάγου. Αυτά έδωσαν στις επόμενες γενιές των Νεοπυθαγορείων τη δυνατότητα να πλάσουν για τον Απολλώνιο ένα θρύλο, με αποκορύφωμα το έργο του Φιλοστράτου, ο οποίος προσπάθησε να αποκαταστήσει τη φήμη του Απολλώνιου και να τον παρουσιάσει ως «θείον άνδρα», ως «λαϊκό φιλόσοφο και θεουργό».

Ως θείος ανήρ μπορούσε να ισχυρίζεται ότι οι γνώσεις του ήταν τελειότερες από τις γνώσεις των ειδικών, ώστε να μπορεί να δίδει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα. Η ευρυμάθειά του δεν ήταν καρπός μελέτης, όπως λέγει ο Φιλόστρατος, αλλά είχε την αρχή της στη θεία δύναμη. Στο μαθητή του το Δάμη ομολογεί ο Απολλώνιος ότι «πάσας οίδα τας φωνάς των ανθρώπων οίδα γαρ και όσα σιωπώσιν άνθρωποι». Μάντευε τις σκέψεις των ανθρώπων και καταλάβαινε τη γλώσσα ακόμη και των ζώων.

 
Δεν υστερούσε κατά το βιογράφο του σε προφητικές ικανότητες μόνο που οι προφητείες του θύμιζαν πολύ τα απόκρυφα. Προφήτευσε τη γέννηση του Χριστού από Παρθένο. Ασφαλώς ο Απολλώνιος όχι μόνον προφήτης δεν ήταν, αλλά ούτε καν ψευδοπροφήτης, διότι ο Χριστός είχε έλθει και η Εκκλησία στην εποχή του επεκτεινόταν και αυξανόταν.

 
Στον Απολλώνιο αποδίδει ο Φιλόστρατος και πολλά θαύματα, θαυμαστές ιάσεις, διώξεις δαιμονίων από σώματα, την ταύτιση δαίμονα που προκάλεσε μία επιδημία μεταμφιεσμένος σε επαίτη, ανάσταση κόρης. Κατά τον Σακελλαρίου την περίοδο αυτή θαυματοποιοί δημιουργούσαν θρύλους γύρω από τις ικανότητες τους και τον τρόπο της ζωής τους. Πλήθη αγυρτών περιόδευαν από πόλη σε πόλη και εκμεταλλεύονταν την άγνοια και την αφέλεια απλοϊκών ανθρώπων πουλώντας τους χρησμούς. Ο Αν. Παπαδόπουλος παρατηρεί: «Τα θαύματα ταύτα του Απολλώνιου πλην του μυθώδους χαρακτήρος των στερούνται και πρωτοτυπίας, δεδομένου ότι παρόμοια αναφέρονται εις τα Απόκρυφα της Κ.Δ. τα οποία η Εκκλησία ως μυθώδη και παιδαριώδη, απέρριψε. Τέλος, ως προς τον εξωτερικόν τρόπον ενεργείας θαύματα τίνα του Απολλώνιου ομοιάζουν προς τα θαύματα του Χριστού».

Το συγγραφικό του έργο

Κατά το Σουίδα συνέγραψε τα ακόλουθα έργα: 1) «Τελεταί ή Περί θυσιών». Απόσπασμα του έργου σώζεται στον Ευσέβιο 2) «Βίος Πυθαγόρου», 3) «Περί μαντείων και αστέρων», έργο που γνώριζε και ο Μοιραγένης. 4) «Περί χρησμών και μαντείων». 5) «Διαθήκαι». 6) Σώζονται 197 επιστολές με το όνομα του. Άλλες από αυτές είναι γνήσιες και άλλες ψευδεπίγραφες.

Οι απόψεις του για τις θυσίες και τα μυστήρια

 
Στον Απολλώνιο κατά το βιογράφο του αποδίδεται το έργο «Περί θυσιών». Σ’ αυτό απολογούμενος μπροστά στον αυτοκράτορα Δομιτιανό λέγει, «ούδ’ αν θύσαιμι ουδέν, ούδ’ αν θίγοιμι ιερών, εν οις αίμα, ούδ’ αν ευξαίμην ές μάχαιραν βλέπων ή θυσίαν, ην φησιν». Τις θυσίες των ζώων τις θεωρούσε μυσαρές και βδελυρές. Για το θείο είχε μια πνευματικότατη αντίληψη, ο θεός δεν χρειαζόταν θυσίες και επικλήσεις, αλλά μόνον ενδόμυχη προσευχή. Παρόλα αυτά δεν αρνούνταν και τους θεούς της λαϊκής θρησκείας. Δίδει μάλιστα και οδηγίες για την ώρα και το είδος των προσευχών, θυσιών και σπονδών, που αρμόζουν σε κάθε θεό.

Και ενώ γενικά φαίνεται ότι απορρίπτει κάθε θυσία και αναζητά πνευματικούς τρόπους λατρείας του θεού, στο έργο του «Αποτελέσματα του Απολλώνιου του Τυανέως» φαίνεται ότι έχει σχέση με τη μαγεία. Με τα «μυστήρια», διδάσκει ότι απαλλάσσονται οι άνθρωποι από τα δεινά της ζωής. Βρίθουν όμως μαγικών και ακατανόητων ονομάτων, των οποίων η επίκληση είναι απαραίτητη για την επιτέλεση των «απόκρυφων ονομάτων». Με όλους αυτούς τους τρόπους επιδιώκεται αδιαμφισβήτητα η υποκατάσταση του σωτηριολογικού χαρακτήρα της πνευματικής λατρείας της Κ. Δ.

Σε επιστολές του διδάσκει ότι οι θεοί προστατεύουν άτομα και πόλεις, αλλά οι θεοί στέλνουν τιμωρίες, όπως οι σεισμοί, η τύχη του καθενός καθορίζεται από το δαιμόνιό του, όλοι οι άνθρωποι Έλληνες και βάρβαροι, έχουν θεία καταγωγή, συμμετέχουν στη θεία φύση και μπορούν να γίνουν θεοί μετά το θάνατο.

Ο μύθος για την αθανασία του Απολλώνιου

Κατά το Φιλόστρατο το έτος 92 μ. Χ. ο Απολλώνιος κατηγόρησε τον αυτοκράτορα Δομιτιανό για την τυραννική του συμπεριφορά. Οι φίλοι του εξορίζονται και ό ίδιος κατόπιν διαταγής συλλαμβάνεται στη Ρώμη, φυλακίζεται, ανακρίνεται και υφίσταται μικρές ταπεινώσεις. Στους συγκροτούμενους του δηλώνει ότι εκουσίως δέχθηκε την προσαγωγή του και τις συνέπειες της. Ο λόγος του μπροστά στον αυτοκράτορα κατά την απολογία του πληροί τους κανόνες της ρητορικής και συνδυάζει την ελευθεροστομία με τη διπλωματία, ό,τι ακριβώς ικανοποιούσε τους Έλληνες. Τελικώς με θαύμα διασώζεται από το δεσμωτήριο. Προφανώς ο Φιλόστρατος με τον τρόπο αυτό αποβλέπει στη θεοποίηση του ήρωά του. Θέλοντας όμως να τον αντιπαραβάλει με το Χριστό τον παρουσιάζει να εμφανίζεται στους μαθητές του, καθώς και να αναλαμβάνεται.

Και πριν τη συγγραφή της βιογραφίας είχε γίνει προσπάθεια στις τάξεις των εθνικών να δουν στο πρόσωπο του Απολλώνιου το πρόσωπο του Χριστού οι Εφέσιοι τον τιμούσαν ως σωτήρα της πόλης τους από την πανώλη ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος Σεβήρος είχε την προτομή του δίπλα στις προτομές του Ορφέα, του Αβραάμ και του Ιησού. Βωμοί και ιερά ανεγέρθηκαν προς τιμήν του Απολλώνιου με τη μέριμνα του Σεπτιμίου Σεβήρου, τον οποίο διέκρινε συγκρητισμός, αλλά με τον Απολλώνιο επιδίωκε να ενισχύσει την παλιά θρησκεία και να καταπολεμήσει το Χριστιανισμό.

Την εποχή του Διοκλητιανού ο Ιεροκλής, έπαρχος της Βιθυνίας, επειδή ανησυχούσε από τη διάδοση του Χριστιανισμού, επηρέασε πρώτα το γαμπρό του αυτοκράτορα, Γαλέριο, και αυτός με τη σειρά του τον πενθερό του Διοκλητιανό να κηρύξει διωγμό κατά των Χριστιανών, ο οποίος και συνέβη το 303. Κατά το διωγμό αυτό, τον πιο σκληρό στην ιστορία, το διάταγμα επέβαλε την κατεδάφιση όλων των ναών των Χριστιανών και την καταστροφή με φωτιά των ιερών Γραφών. Παράλληλα ο Ιεροκλής διέδιδε τον «Φιλαλήθη λόγον», έργο που είχε κυκλοφορήσει λίγο πριν το διωγμό. Έτσι πίστευε ότι ο Απολλώνιος θα αντικαταστήσει τον Χριστό.

Η θέση των Πατέρων της Εκκλησίας απέναντι στον Απολλώνιο

Οι Πατέρες της πρώτης Εκκλησίας πολέμησαν τις τάσεις για τη μυθοποίηση του Απολλώνιου. Ο Λακτάντιος και ο Μεθόδιος Ολύμπου, εξαίρουν το πάθος του Κυρίου και μάλιστα τη στάση του προ του Πιλάτου σε αντίθεση με τη σοφία, που επιδεικνύει ο Απολλώνιος.

Ο άγιος Χρυσόστομος, που στην εποχή του συνέκριναν τον Απολλώνιο με το πρόσωπο του Χριστού λέγει μεταξύ άλλων: ''Πως ήταν δυνατό να συγκριθεί ο Κύριος με τον Απολλώνιο τον Τυανέα, ο οποίος ούτε Εκκλησία άφησε ούτε λαό ούτε κάτι άλλο έκανε που μπορούσε να τον εξυψώσει στη θέση του Ιησού;''

Το 300 μ. Χ. ο επίσκοπος Καισαρείας της Παλαιστίνης Ευσέβιος αναγκάζεται να γράψει το «Προς τα υπό Φιλοστράτου εις Απολλώνιον τον Τυανέα», για να αντικρούσει το «Φιλαλήθη λόγον», που διέδιδε ο Ιεροκλής. Στο έργο του δέχεται τον Απολλώνιο ως μάγο και τα θαύματά του τερατώδεις μύθους.

Με τα θαύματα του Απολλώνιου ασχολήθηκαν επίσης ο ιερός Αυγουστίνος, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, ο Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης, ο Νείλος ο Αββάς, ο Αναστάσιος ο Σιναΐτης, ο Μ. Φώτιος, ο Ανδρέας Καισαρείας, ο Γεώργιος Μοναχός. Ενδεικτικώς αναφέρω την απάντηση του αγίου Νείλου του Αββά προς κάποιο Νίκανδρο, με τον οποίο αλληλογραφεί, «Πολλάκις σοι είρηκα, και νυν δε φημί, ότι τα δια της μαγείας υπό του Τυανέως Απολλώνιου γεγενημένα τελέσματα μηδέν παντελώς ουράνιον έχοντα ευεργέτημα, μηδέ τι προς ψυχήν αναφέρονται κέρδος... Μη τοίνυν θαύμαζε τα έργα της γοητείας, μηδέ θροού επί τούτοις, απάλλαξον δε σ' αυτόν της ευπτοήτου γνώμης, και του μειρακιώδους φρονήματος».

Ιδιαιτέρως οι Πατέρες ασκούν κριτική για «τα τερατώδη ψεύδη του Φιλοστράτου και μάλιστα για την εκούσια προσαγωγή μπροστά στο Δομιτιανό και την εξαφάνισή του από το δεσμωτήριο. Μύθος κατά τον Μ. Φώτιο ήταν και ο θάνατος του Απολλώνιου, «Τον θάνατον άδηλον και πολύφημον αναγράφει γενέσθαι, αυτού εκείνου τούτο και ζώντος εν μελέτη ποιούμενου».

Επιμύθιο

Εύστοχα ο Αν. Παπαδόπουλος εκτιμά ότι άλλος είναι ο Απολλώνιος της ιστορίας και άλλος της φιλολογίας.

Κατακλείοντας μπορούμε να πούμε ότι ο Απολλώνιος απασχόλησε τους Πατέρες, επειδή με την προβολή του καταβλήθηκε προσπάθεια να μειωθεί το σωτηριολογικό έργο της Εκκλησίας. Η πολεμική των Πατέρων «ήτο μάλλον αγανάκτησις ένεκα της αποτολμηθείσης συγκρίσεως του Απολλώνιου του μη έχοντος εκκλησίαν προς τον συνδέσαντα το λυτρωτικόν έργον του προς την Εκκλησίαν Κύριον».

Παρά τις άοκνες προσπάθειες των Πατέρων της Εκκλησίας ο Απολλώνιος εικονίζεται στο νάρθηκα της ιεράς μονής του Φιλανθρωπηνού στα Ιωάννινα, μαζί με τους επτά φιλοσόφους, οι οποίοι σύμφωνα με την υπερκείμενη επιγραφή «συνεδριάσαντες λόγον σοφώτατον και απόρρητον κεκινήκασι περί της παρουσίας του Θεού ημών». Ανάλογη τοιχογραφία υπάρχει και στο Άγιο Όρος. Στην «Ερμηνεία Ζωγραφικής» Διονυσίου του εκ Φουρνά μαζί με τους ίδιους σοφούς των Ελλήνων ανάμεσά τους και τον Απολλώνιο αναγράφεται, ''Οι σοφοί των Ελλήνων όσοι είπον περί της ενσάρκου οικονομίας του Χριστού.''

Αν παρά τους αγώνες των Πατέρων ο Απολλώνιος ο Τυανεύς έφτασε μέχρι τους νάρθηκες των μοναστηριών μας, πόσο περισσότερο στους χαλεπούς καιρούς μας επιβάλλεται να επαγρυπνούμε, για να διαφυλάξουμε αγνό και ανόθευτο από ειδωλολατρικές προσμίξεις και εκκοσμικευμένα ψιμύθια ό,τι από τους αγίους Πατέρες μας παραλάβαμε;

ΠΗΓΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ: ΔΙΑΛΟΓΟΣ τεύχος 32- 2003.ΕΠΙΣΗΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΟΣΙΟΣ ΝΙΚΑΝΩΡ» ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ.

 

Πηγή: blogs.sch.gr