Η Νηστεία των Χριστουγέννων.

Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου

Α. Σύντομα ιστορικά στοιχεία

Μετά τη Μ. Τεσσαρακοστή δεύτερη μακρά περίοδος νηστείας σε αρχαιότητα και σε επισημότητα είναι νηστεία των Χριστουγέννων. Έχει διάρκεια σαράντα ημερών και αρχίζει την 15 Νοεμβρίου, την επομένη της γιορτής του αγίου Φιλίππου, και λήγει την 24 Δεκεμβρίου, παραμονή των Χριστουγέννων.

Είναι μια χαρούμενη νηστεία – σε αντίθεση με τη Μεγάλη Σαρακοστή, που είναι πένθιμη νηστεία, επειδή οδηγεί στη Μεγάλη Εβδομάδα και στο Πάθος του Χριστού. Τώρα είναι μια χαρούμενη νηστεία, γι’ αυτό και είναι «ελαφρύτερη», δηλαδή μπορούμε να φάμε ψάρια («κατάλυσις ιχθύος»), ενώ τη Μεγάλη Σαρακοστή τρώμε ψάρια μόνο 2 φορές: του Ευαγγελισμού και των Βαΐων.

Μέχρι τα τέλη του δ’ αιώνα η Ανατολική Εκκλησία συνεόρταζε τη γέννηση και τη βάπτιση του Χριστού την 6 Ιανουάριου.

Η γέννηση άρχισε να χωρίζεται από τη βάπτιση από τον γ’ αιώνα στη Δύση, οπότε και γιορτή των Χριστουγέννων της 25ης Δεκεμβρίου εισήχθη στη Ρώμη.

Ο γιορτασμός των Χριστουγέννων την παραπάνω συγκεκριμένη ημερομηνία καθιερώθηκε στην Ανατολή στα τέλη του δ’ αιώνα. Αυτή γιορτή ονομάζεται πρώτα από τον άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο «μητρόπολις πασών των εορτών» και σε ομιλία του ιδίου κατά την γενέθλια ημέρα του Σωτήρα γύρω στο 386 μ.Χ. αναφέρεται: «ούπω δέκατο έστιν έτος, έξ ου δήλη και γνώριμος ήμίν αύτή ή ημέρα γεγένηται»

Η νηστεία πριν τα Χριστούγεννα καθιερώθηκε αρχικά στη Δύση και μάλιστα στην Ισπανία από τον επίσκοπο Μεδιολάνων Αμβρόσιο, οποίος την εφάρμοσε πρώτα στην επαρχία του. Η πρώτη μαρτυρία που μας παρέχεται προέρχεται από την πρώτη σύνοδο που συγκλήθηκε στη γαλλική πόλη της Matiscona. Σύμφωνα με τον ένατο κανόνα της συνόδου αυτής: «Από τής εορτής τοϋ άγιου Μαρτίνου μέχρι τής γεννήσεως τού Κυρίου να τηρηται νηστεία κατά την δευτέραν, την τετάρτην καί την παρασκευήν, να τελώνται δε και τεσσαράκοντα λειτουργίαι…».

Η παραπάνω νηστεία ονομάστηκε τεσσαρακοστή του αγίου Μαρτίνου, γιατί είχε διάρκεια σαράντα ημερών και άρχιζε από την ημέρα της γιορτής του συγκεκριμένου αγίου της Δυτικής Εκκλησίας. Κατ’ αντιστοιχία, ονομάστηκε στην Ανατολή νηστεία του αγίου Φιλίππου, γιατί ξεκινά την επομένη του εορτασμού της μνήμης του αγίου.

Οι πρώτες ιστορικές μαρτυρίες για τη νηστεία των Χριστουγέννων ανάγονται στον ε’ αιώνα για τη Δύση και στον στ’ αιώνα για την Ανατολή. Υπάρχει πιθανότητα να μεταφέρθηκε συγκεκριμένη νηστεία από τη Δύση στα μοναστήρια της Συρίας και της Παλαιστίνης. Ισχυρό ωστόσο, είναι και το ενδεχόμενο νηστεία των Χριστουγέννων να υπήρχε και στα ορθόδοξα μοναστήρια. Το παραπάνω στηρίζει το γεγονός πως την έκτη εκατονταετηρίδα υπήρχε νηστίσιμη πριν τα Χριστούγεννα περίοδος και στην αρχαία Εκκλησία των Βρετανικών νησιών, οποία είχε στενές σχέσεις με τον ορθόδοξο ανατολικό μοναχισμό. Αρχικά νηστεία ήταν μικρής διάρκειας, όμως υπό την επίδραση της νηστείας της Μ. Τεσσαρακοστής αυξήθηκε και νηστεία των Χριστουγέννων σε σαράντα ημέρες.

Ο Θεόδωρος Στουδίτης αναφέρει χαρακτηριστικά πως στην εποχή του οι τρεις του έτους νηστείες ήταν των Χριστουγέννων, του Πάσχα και των αγίων Αποστόλων, οι οποίες αντίστοιχα προτύπωναν τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα.

Μαρτυρία για τις «μικρές τεσσαρακοστές» μας παρέχει εκπρόσωπος της μοναχικής παράδοσης της Κωνσταντινούπολης των αρχών του θ’ αιώνα.

Πρόκειται για τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρο Ομολογητή, ο οποίος στον κθ’ κανόνα του αναφέρεται στις δύο νηστίσιμες περιόδους πριν τις γιορτές των Χριστουγέννων και των αγίων Αποστόλων, κατά τις οποίες τηρείται η νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής. Ταυτόχρονα, προσδιορίζεται και ο χρόνος κατά τον οποίο παραθέτονται τα γεύματα της κάθε ημέρας.Επίσης λόγο για τις παραπάνω δύο νηστείες κάνει η σύνοδος επί των ημερών του Νικολάου Γ’ Γραμματικού (1084-1111). Συγκεκριμένα, ο ιζ’ κανόνας ορίζει νηστεία και επιβεβαιώνει την ήδη ισχύουσα πράξη.

Σύμφωνα με τα περισσότερα τυπικά, προβλέπεται νηστεία χωρίς «έλαιον» τις Δευτέρες, Τετάρτες και Παρασκευές και κατάλυση «ελαίου» τις Τρίτες και Πέμπτες.

Κατά τα Σαββατοκύριακα και τις ημέρες των γιορτών, εφόσον δε συμπίπτουν Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή, γίνεται κατάλυση «ιχθύος». Σύμφωνα με το τυπικό της Ευεργέτιδος δεν τηρείται ιχθυοφαγία κατά τις δύο «μικρές τεσσαρακοστές», παρά μόνο μετά από σχετική παράκληση. Η μοναδική διαφορά ως προς την τάξη της νηστείας που ακολουθείται στις δύο παραπάνω νηστίσιμες περιόδους είναι πως στη νηστεία των αγίων Αποστόλων παρατίθενται δύο τράπεζες, ενώ στη νηστεία των Χριστουγέννων παρατίθεται μία τράπεζα.

Η Κανονική τάξη της νηστείας

᾿Εκ Παραδόσεως, κατά την περίοδο αυτήν αρχίζει η κατάλυση ιχθύος από τα Εισόδια της Θεοτόκου (21ην Νοεμβρίου) και λήγει του ῾Αγίου Σπυρίδωνος (12ην Δεκεμβρίου).

Την παραμονή των Χριστουγέννων (24ην Δεκεμβρίου) τηρείται ξηροφαγία, εκτός εάν η παραμονή συμπέση Σάββατο η Κυριακή, οπότε γίνεται κατάλυση ελαίου, οίνου και θαλασσινών, εκτος ιχθύος.

Την ημέρα της ῾Εορτής των Χριστουγέννων γίνεται «κατάλυσις εις πάντα», οποιαδήποτε ημέρα και αν τύχη.

῾Υπάρχει παράλληλη Παράδοση, μαρτυρουμένη, ότι η κατάλυση ιχθύος εκτείνεται και μέχρι της μνήμης του ῾Αγίου Προφήτου Δανιήλ και των Τριών Παίδων (17ην Δεκεμβρίου), εφ᾿ όσον κατά την αρχαία τάξη η Νηστεία των Χριστουγέννων διαρκούσε μόνον επτά ημέρες(18-24).

(Θεοδώρου Βαλσαμῶνος Πατριάρχου Αντιοχείας, PG τ. 138, στλ. 941C, στλ. 1001Β, στλ. 1357C/Ρ.Π.Σ.Κ. τ. Δ', σελ. 420, σελ. 488, σελ. 579).

Επίσης, υφίσταται παράλληλη Παράδοση, αρκούντως μαρτυρουμένη, ότι κατάλυση ιχθύος γίνεται μόνον Σάββατο και Κυριακή, η οποία αρχικώς εφαρμοζόταν ως αυστηροτέρα τάξη Μοναχικών Τυπικών και πάλι όμως όχι καθολικώς. (Νικολάου Κωνσταντινουπόλεως, PG τ. 111, στλ. 401Β· ῾Οσίου Μελετίου ῾Ομολογητοῦ, «᾿Αλφαβηταλφάβητος», Βαθμὶς λζʹ, Περὶ διαίτης ολικῆς (ἔκδ. Σπυρίδωνος Λαυριώτου Μοναχοῦ, σελ. 142)· ῾Οσίου Νικοδήμου ῾Αγιορείτου, ῾Ιερὸν Πηδάλιον, σελ. 95, ὑποσ. 1 καὶ σελ. 728)

Οι δύο ανωτέρω περιπτώσεις παραλλήλων πράξεων υπήρχαν πάντοτε στην ζωή της ᾿Ορθοδόξου Εκκλησίας, επαφίετο δε —«εξ αγράφου εκκλησιαστικής παραδόσεως»— στην φιλάνθρωπο διάκριση και την ποιμαντική ευθύνη των πνευματικών Πατέρων να εξοικονομήσουν τα ευσεβή τέκνα τους «επί το αυστηρότερον η το επιεικέστερον», αναλόγως των ψυχικών και σωματικών δυνάμεών τους.

Στην δυνατότητα της διακριτικής αυτής ευχέρειας αναφέρεται τόσον ο ῞Αγιος ᾿Ιωάννης Δαμασκηνός, όταν τονίζει ρητώς, ότι στα ζητήματα νηστείας «πειθαρχείν μάλλον τοις την προεδρίαν και την οικονομίαν του λόγου πεπιστευμένοις», όσον και η συνελθούσα ᾿Ενδημούσα Σύνοδος επί Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Λουκά Χρυσοβέργη (ΙΒʹ αι.), η οποία θεσμοθέτησε την Νηστεία των Χριστουγέννων (και της Κοιμήσεως Θεοτόκου) και έδωσε ευρύτατη κανονική εξουσιοδότηση στους κατά τόπους Επισκόπους για την εφαρμογή εκκλησιαστικής οικονομίας, όταν παρίστατο ανάγκη: «ει δε καταλύσαι διά σωματικήν ασθένειαν αναγκαζόμεθα, εκ προτροπής επισκοπικής αι δηλωθείσαι ημέραι των νηστειών στενοχωρηθήσονται (συντομευθήσονται)· ότι και τούτο δέδοκται εξ αγράφου εκκλησιαστικής παραδόσεως». (Θεοδώρου Βαλσαμῶνος Πατριάρχου ᾿Αντιοχείας, PG τ. 138, στλ. 941BC/Ρ.Π.Σ.Κ. τ. Δʹ, σελ. 420)

Πηγή: fdathanasiou.wordpress.com